W ostatnim czasie Centrum Badań i Konserwacji Dziedzictwa Kulturowego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika przeprowadziło kompleksowe badania tzw. gimnazjalnego portretu słynnego astronoma. To najsłynniejszy obraz przedstawiający Kopernika. 

Widać na nim astronoma w wieku ok. 35–40 lat. Ma wyraziste rysy oraz długie, ciemne i faliste włosy. Uwagę zwracają oczy. Lewe znajduje się niżej od prawego. Ubrany jest w czarną sutannę z widocznym białym rąbkiem koszuli oraz czerwony kubrak bez rękawów, podbity białym futrem. Kopernik zmarł w 1543 roku, a obraz powstał kilkadziesiąt lat później.

„Puld”, czyli brudny Kopernik

Naukowcy użyli między innymi technikę bliskiej podczerwieni, W ten sposób na tylnej stronie obrazu dostrzegli napis przy górnej krawędzi wykonany ołówkiem. Brzmiał: „Nicolaus Copernic Puld”, czyli po łacinie „Mikołaj Kopernik brudny”.

– Moje dotychczasowe ustalenia w sprawie napisu wskazują, że był on związany z inwentaryzacją obiektu. Łacińskie słowo „puld” w skrócie od „puldentus” wynikało z oceny stanu zachowania obrazu i wskazywało na potrzebne prace oczyszczające – opowiada National Geographic Polska prof. Elżbieta Basiul z UMK, która kierowała badaniami.

Dziś, po pieczołowitej konserwacji, obraz wygląda świetnie. Jednak sto lat temu był w opłakanym stanie, stąd adnotacja wykonana zapewne w czasie inwentaryzacji. Okazuje się, że obraz wówczas mocno ściemniał i mogły być nawet wątpliwości z identyfikacją osoby, którą ukazywał. Poza tym był silnie spękany.

Napis „Nicolaus Copernic Puld” widoczny tylko w świetle podczerwonym / Fot. Adam Cupa

– Słowo „puld” było określeniem związanym ze stanem zachowania obrazu i wskazaniem konieczności podjęcia działań oczyszczających – kwituje profesor. Czas wykonania napisu można w przybliżeniu wyznaczyć na okres od połowy XIX w. do poł. lat 30. XX wieku. Być może był to 1939 rok, kiedy obraz trafił w depozyt do Muzeum Miejskiego, czyli dzisiejszego Muzeum Okręgowego.

Odkrycie nieznanego do tej pory napisu na drugiej stronie obrazu to tylko jeden z efektów szeroko zakrojonych badań. Wykorzystano m.in. analizę obrazu w świetle widzialnym, fluorescencję wzbudzaną światłem ultrafioletowym, reflektografię w ultrafiolecie, reflektografię w bliskiej podczerwieni oraz obrazowanie promieniowaniem rentgenowskim (technika RTG). To metody bezpieczne dla wiekowego dzieła. Pozwoliły badaczom na szerszą interpretację techniki rysunkowej zastosowanej przez autora portretu.

Gimnazjalny portret Kopernika

Obraz pochodzi z XVI wieku. – Został namalowany na podstawie nieznanego nam portretu bądź nawet autoportretu astronoma. Ale czy był to rysunek, grafika czy obraz tego nie wiemy – przekazała prof. Basiul. Kiedyś obraz był dłuższy od obecnego. Na dolnej krawędzi malowidła widać ślady drobnych uszkodzeń drewna, które mogły powstać przy odpiłowaniu części dzieła. 

Zbiory Biblioteki Gimnazjum Akademickiego w Toruniu, w których znajdował się portret, ucierpiały w czasie stacjonowania w tym gmachu wojsk napoleońskich na początku XIX wieku. Urządzono tam szpital wojskowy. Obecnie prezentowany jest w Sali Mieszczańskiej Ratusza Staromiejskiego w Toruniu.

Mikołaj Kopernik – słynny astronom

Mikołaj Kopernik urodził się w Toruniu 19 lutego 1473 r. Zajmował się astronomią, matematyką, medycyną, prawem, ekonomią. Studiował między innymi w Bolonii. Był duchownym katolickim i doktorem prawa kanonicznego. Bliskie były mu zagadnieniem związane ze strategią wojskową i kartografią.

Jego najsłynniejszym dziełem jest „De revolutionibus orbium coelestium” („O obrotach sfer niebieskich”), opublikowane w 1543 r. To w nim astronom zaprezentował teorię heliocentrycznej budowy Układu Słonecznego. 

Źródło: UMK