Indie to kraj wielu kontrastów, w którym na tle zatłoczonych, brudnych ulic wyrastają niezwykłe zabytki, upamiętniające kulturę całkowicie odmienną od tej, która ukształtowała się w Europie. Khajuraho, miasto w stanie Madhaya Pradesh, rozciągające się wzdłuż rzeki Khudar, na pierwszy rzut oka nie różni się niczym od innych indyjskich miejscowości. Ulicami jakby beztrosko przechadzają się krowy, wszędzie unosi się kurz, a czystość stoi na typowo indyjskim poziomie. Wystarczy jednak oddalić się nieznacznie od centrum, by przenieść się do zupełnie innego świata, w którym ponad tysiąc lat temu w duchu religijnym hołdowano liberalnym zasadom.
Zespół świątyń w Khajuraho
Mówiąc o świątyniach w Khajuraho, na myśli trzeba mieć kompleks obiektów sakralnych reprezentujących dwie religie: hinduizm i dźinizm. Grupa zabytków świątynnych w Khajuraho, wzniesionych w X i XI wieku, należy do nielicznych tak dobrze zachowanych przykładów oryginalnego stylu Nagara.
Do naszych czasów przetrwały 23 obiekty (wliczając jedną częściowo odkopaną świątynię), rozmieszczone na powierzchni sześciu kilometrów kwadratowych. Cały zespół jest podzielony na trzy grupy: zachodnią, wschodnią i południową. Wszystkie są zorientowane na osi wschód-zachód, w taki sposób, by wschodzące słońce mogło oświetlać swoimi promieniami ołtarz. W 1986 roku zespół został wpisany na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO.
Historia Khajuraho
Świątynny kompleks w Khajuraho powstawał na przestrzeni ok. 100 lat, między 950 a 1050 rokiem. Niezwykłe obiekty wybudowano w czasie rządów dynastii Ćandelów. Pierwotnie stało tam 85 budowli, rozrzuconych na powierzchni ok. 20 kilometrów kwadratowych.
Rzeźby w Khajuraho / fot. Rahul Sharma/ INDIAPICTURE/Universal Images Group via Getty Images
Po upadku dynastii i najeździe Mongołów, wspaniały zespół świątynny popadł w zapomnienie na długi czas. Gęsta roślinność dosłownie pochłonęła budynki i ukryła je pośród naturalnej zieleni. Ponownie na ich ślad natrafiono dopiero w 1883 roku. Dziś świątynie należą do popularnych atrakcji turystycznych Indii.
Jak powstały świątynie w Khajuraho?
Niezwykłe świątynie wybudowano z piaskowca. Wznoszą się na ozdobnych tarasowych platformach, a każdą z nich wieńczy shikhara. To wieża będąca domem dla przewodniego bóstwa, którą otacza szereg mniejszych iglic, element typowy dla świątynnego stylu Nagara. Architektura świątyń w Khajuraho miała symbolizować mityczną górę Meru, która według hinduistycznej tradycji stanowi oś świata.
Do budynków prowadzi ardhamanadapa (półotwarta sala) – rodzaj portyku. Dalej znajduje się mandapa, czyli główna sala, a za nią – antarala, czyli pomieszczenie oddzielające mandapę od sanktuarium nazywanego garbhagriha. W większych świątyniach budowano transepty, w których mieściły się dodatkowe kapliczki.
Do czego służyły świątynie w Khajuraho?
Świątynie w Khajuraho to miejsca kultu dwóch religii: hinduizmu i dźinizmu. Drugi z wymienionych systemów powstał w Indiach w VI wieku p.n.e., jako przeciwwaga dla mocno zrytualizowanego braminizmu. Życie wyznawców dźinizmu regulował zbiór konkretnych zasad:
- ahinsa, czyli powstrzymywanie się od zadawania cierpienia istotom żywym,
- satja, czyli wyrzekanie się kłamstwa,
- asteja, czyli wyrzekanie się kradzieży,
- brahmaćarja, czyli powstrzymywanie się od cudzołóstwa, a w przypadku osób duchownych – powstrzymywanie się od wszelkich praktyk seksualnych,
- aparigraha, czyli wyrzekanie się zbędnych dóbr, a w przypadku osób duchownych – wszelkich dóbr.
Należy jednak podkreślić, że w czasach, w których tamtymi ziemiami władała dynastia Ćandelów, lokalny hinduizm i dźinizm przybierały dość radykalną postać. Władcy popierali skrajne sekty tantryczne, wśród których znaleźli się m.in. kalamukhowie, kapalikowie, kaulowie i wyznawcy kultu Sześćdziesięciu Czterech Jogiń. Co za tym idzie, istotnym elementem ich życia religijnego były tantryczne praktyki i rytuały.
Wierzono wówczas, że poprzez doznania zmysłowe można spotęgować odczucia duchowe. Mistyczny kult zmysłowości i erotyki nakazywał odrzucenie wszelkich norm moralnych, związanego z nimi tabu i osiągnięcie stanu pełnego wyzwolenia cielesnego i duchowego. Tantryczne obrzędy dopuszczały wówczas wszelkie praktyki, nawet kazirodztwo. To, co dla niewtajemniczonych było grzechem, wtajemniczeni postrzegali jako cnotę. Praktyki dopuszczały właściwie każdy czyn, przy czym należy podkreślić, że dostęp do rytuałów miały jedynie osoby wtajemniczone.
Zmysłowy wymiar tantrycznych praktyk religijnych znalazł odzwierciedlenie w bogatym zdobnictwie świątyń w Khajuraho, które dziś stanowi największy wyróżnik tego niezwykłego miejsca.
Dekoracje świątyń w Khajuraho
Elementem najbardziej wyróżniającym niezwykłe świątynie, który rozsławił je na całym świecie, jest ich zdobienie w postaci kunsztownych płaskorzeźb, idealnie komponujących się z fasadą budynków. Wszystkie obiekty są bogato zdobione antropomorficznymi (i nie tylko) motywami, które przedstawiają tematy sakralne i świeckie.
Rzeźbienia sakralne obrazują akty kultu religijnego, prezentują główne i pomniejsze bóstwa. Dzieła o charakterze świeckim w większości przedstawiają sceny rodzajowe z codziennego życia mieszkańców okolicznych osad, miast i klasztorów. Odzwierciedlają zwykłe życie domowe, przedstawiają nauczycieli i uczniów, muzyków i tancerzy. W gęstej plątaninie kamiennych ciał można znaleźć podobizny żołnierzy na słoniach i sceny batalistyczne.
Część z nich porusza jeszcze jeden aspekt codzienności – życie intymne. Przy czym należy podkreślić, że sceny erotyczne są przedstawione w wymiarze radykalnie tantrycznym, odartym nie tylko z intymności, ale także norm moralnych. Na niektórych rzeźbach prezentowane są orgie, a pojawia się tam także motyw kontaktów seksualnych ze zwierzętami. Wbrew powszechnej opinii, takich zdobień jest niewiele, bo stanowią zaledwie ok. 10 proc. wszystkich płaskorzeźb. Nie zmienia to jednak faktu, że to właśnie śmiałe motywy erotyczne rozsławiły ten niezwykły kompleks świątyń na całym świecie.
Dlaczego świątynie w Kajuraho zostały pokryte tak odważnymi dziełami? Nie wiadomo. Z całą pewnością stanowią tantryczną manifestację znaczenia życia seksualnego w ludzkiej i kosmicznej kreacji. Należy bowiem pamiętać, że w ówczesnych wierzeniach twórczą siłę boską postrzegano jako energię seksualną. Istnieje hipoteza, według której zdobiące świątynię sceny erotyczne przedstawiają zaślubiny boga Śiwy z Parwati, która uosabiała kobiecą moc.
Najważniejsze miejsca do odwiedzenia w Khajuraho
Samo miasteczko Khajuraho nie zachwyca niczym szczególnym i w żaden sposób nie zdradza, że skrywa tak imponującą atrakcję. Nie warto jednak zniechęcać się, bo sam kompleks jest utrzymywany w bardzo dobrym stanie. Do poszczególnych obiektów prowadzą równe chodniki, otoczone zadbanym, równo przystrzyżonym trawnikiem i żywopłotem.
Miejscem, które trzeba zobaczyć na miejscu, jest świątynia Lakshamana, zlokalizowana w grupie zachodniej. To główny obiekt całego kompleksu, który prezentuje najlepszy stan zachowania. Kolejną wspaniałą budowlą jest Kandarija Mahadewa. Tą monumentalną świątynię zdobi aż 870 kunsztownie wykonanych płaskorzeźb. Inne znane i warte zobaczenia świątynie grupy zachodniej to Wiśwanatha, Dewi Dźagadamba i Ćitragupta.
W grupie wschodniej na szczególne wyróżnienie zasługują świątynie Parśwanatha, Dźawari i Adinatha. Natomiast w grupie południowej wyróżniają się świątynie Ćaturbhudź i Duladewa.
Na miejscu organizowane są też różne wydarzenia. M.in. pokaz światła i dźwięku, podczas którego w rolę narratora wciela się bollywoodzki aktor, Amitabh Bachchan. W pobliżu działa też kilka muzeów. Miłośników egzotycznej przyrody z całą pewnością ucieszy informacja, że w odległości ok. 90 km od miasteczka rozciąga się wspaniały Park Narodowy Panna, w którym organizowane są safari.
