Na przestrzeni wieków niezliczone wynalazki napędzały rozwój cywilizacyjny. Maszyna parowa, silnik spalinowy, telegraf, samolot, półprzewodniki czy wreszcie internet – przykłady można mnożyć niemal w nieskończoność. Na tej liście nie może jednak zabraknąć odkrycia, z którym mamy do czynienia na co dzień, a o którym raczej niewiele osób myśli jako o rewolucyjnym wynalazku, który popchnął ludzkość do przodu.
Zgadza się, mowa o papierze. Świat gna do przodu, elektronika stała się integralną częścią naszego życia. A mimo to papier, który liczy sobie już prawie 2 tys. lat, wciąż okazuje się niezastąpiony. W którym miejscu rozpoczyna się historia papieru?
Czego używano przed wynalezieniem papieru?
Zanim odpowiemy na postawione wyżej pytanie, najpierw wypada wspomnieć, jakie materiały były używane do zapisu zanim nastała era papieru. Właściwie każda rozwijająca się i rozwinięta cywilizacja szukała nośnika, który umożliwiłby zapisywanie myśli. Początkowo tę funkcję spełniał kamień, nieco później także metal i drewno. W dalszej kolejności pojawiły się kamienne i woskowe tabliczki. Te nośniki miały jednak ewidentne wady – proces ich produkcji generował duże koszty i był dość czasochłonny, a same tablice stwarzały problemy w transporcie i przechowywaniu. Ludzkość musiała więc opracować materiały tańsze w produkcji, lżejsze i elastyczne.
W III tysiącleciu p.n.e. Egipcjanie opracowali papirus – materiał pisarski otrzymywany z cibory papirusowej (trzciny papirusowej), obficie porastającej bagniste tereny strefy podzwrotnikowej. Na początku procesu produkcji tego materiału cięto dolną część łodygi na cienkie paski, które następnie układano na desce w dwóch warstwach, wzdłużnej i poprzecznej. Tak powstały arkusz podlegał ubijaniu i ściskaniu. W procesie tym wydzielał się sok zawierający skrobię, który wiązał całość. Po sprasowaniu i wysuszeniu, arkusze łączono w zwój. W VI wieku p.n.e. papirus pojawił się w Grecji, 300 lat później był używany w Rzymie.
W późnej starożytności obok papirusu pojawił się pergamin – materiał pisarski wykonany ze specjalnie spreparowanych skór zwierzęcych. By go wytworzyć, cielęce, owcze i kozie skóry nacierano wapnem lub węglanem potasu. Następnie podlegały oczyszczeniu i naciągnięciu. Po wysuszeniu i wygładzeniu powierzchni, materiał był gotowy. Pergamin okazał się trwalszy i elastyczniejszy niż papirus. Dodatkowo mógł być zapisywany wielokrotnie, bo zapis był możliwy do usunięcia przy pomocy pumeksu. Najstarsze znaleziska w Egipcie są datowane na II wiek p.n.e. W Europie pergamin był używany aż do końca średniowiecza.
Nie można nie wspomnieć, że zanim nastała era papieru, ludzie używali także innych materiałów niż papirus i pergamin. Należały do nich:
- tapa – wytwarzany w Polinezji materiał przypominający filc, który był produkowany z kory drzew, przede wszystkim z rodziny morwowatych;
- huun – wynaleziony przez Majów materiał pisarski, wytwarzany z ubitej kory drzew;
- amatl – aztecki materiał z wewnętrznej części kory figowców.
Nie wszystkie starożytne materiały pisarskie przeminęły wraz z upowszechnieniem papieru. Pergamin wciąż służy do wykonywania oprawy cennych ksiąg, rzadziej jest wykorzystywany jako materiał, na którym spisywane są ważne dokumenty. Prosta w produkcji tapa nadal jest wytwarzana na niektórych wyspach Pacyfiku i w niektórych obszarach Azji Południowej, Ameryki Łacińskiej i Południowej oraz Afryki. Służy do produkcji odzieży i płócien malarskich.
Skąd się wziął papier?
Gdzie wynaleziono papier? Podobnie jak wiele innych przełomowych wynalazków, także ten pochodzi z Chin. Powstanie papieru datuje się na 105 rok n.e., gdy cesarstwem władała wschodnia dynastia Han. Cesarz Liu Zhao (pośmiertnie He Di) miał nakazać swojemu kanceliście uporządkować cesarską bibliotekę.
Eunuch Cai Lun rozpoczął poszukiwanie materiału, którym mógłby zastąpić kruche, nieporęczne i niepraktyczne bambusowe deseczki. Urzędnik pochodził z południa Chin, czyli z obszaru, gdzie produkowano tapę. Na podstawie znanego mu procesu produkcyjnego, postanowił stworzyć lekki, poręczny materiał, który mógłby być wytwarzany w dużych ilościach. W tym miejscu rozpoczyna się historia powstania papieru.
Jak wyglądał pierwszy papier?
Cai Lun wprowadził kilka istotnych modyfikacji do procesu produkcji tapy. Oprócz łyka drzewnego, użył także różnych tkanin, wykonanych z włókien konopi sieci rybackich i odpadów konopnych. Surowce podlegały ubijaniu i mieszaniu z wodą, w wyniku czego powstawała masa papiernicza. Następnie wylewał ją na specjalne sito, pływające na powierzchni wody.
Ostatni etap polegał na suszeniu masy na słońcu. Po wyschnięciu, z sita odrywano prawie gotowy arkusz. Na tym etapie produkcji jedna strona papieru była jeszcze dość mocno chropowata (co wynikało z kształtu oczek sita). Po wygładzeniu kamieniem, możliwy stawał się obustronny zapis.
Produkcja papieru dawnymi metodami / fot. Costfoto/Future Publishing via Getty Images
Ta metoda sprawdzała się na początkowym etapie produkcji papieru, ale później zaczęła uwidaczniać się jej ewidentna słabość. Wraz z rozpowszechnieniem papieru, wzrastał popyt na ten wynalazek, jednak dostępna technika formy pływającej nie pozwalała pokryć całego zapotrzebowania. Produkcja kolejnego arkusza była bowiem możliwa dopiero wówczas, gdy wysechł pierwszy. Pojawiały się też problemy z surowcami.
Żeby rozwiązać te problemy, do wytwarzania masy zaczęto używać powszechnie występujących roślin, m.in. wawrzynkowatych i morwowatych. Metodę formy pływającej zastąpiono techniką formy zanurzeniowej z sitem ruchomym. Sito było kilkukrotnie zanurzane w masie. Następnie układano je na stosie. Masa odrywała się od powierzchni sita, więc element ten od razu był gotowy do dalszego użycia. Żeby uniknąć sklejania arkuszy na stosie, używano specjalnie wyselekcjonowanych wyciągów roślinnych, które temu zapobiegały.
Do czego używano papieru?
Warto podkreślić, że początkowo papier nie służył wyłącznie do pisania. Ten przełomowy wynalazek, podobnie zresztą jak dziś, był też używany do pakowania, wypełniania i zabezpieczania najróżniejszych rzeczy, które chciano uchronić przed uszkodzeniami w trakcie transportu.
Gdy Chińczycy opracowali estampaż (w czasach dynastii Tang), czyli technikę odbijania płaskorzeźb i napisów wykonanych z kamienia lub brązu, papier zaczął być używany także w celach „drukarskich”. W VI wieku n.e., Chińczycy opracowali papier toaletowy i tym samym przełomowy wynalazek Cai Luna zaczął spełniać funkcję higieniczną.
Historia papieru
Jak potoczyła się dalsza historia papieru? W 751 roku Arabowie pojmali chińskich papierników i dzięki temu upowszechnili ten wynalazek na swoich ziemiach. W XII wieku, gdy powstała papiernia w Hiszpanii, ten przełomowy wynalazek zaczął powoli upowszechniać się w kręgu kultury łacińskiej. W kolejnym stuleciu powstała papiernia we Włoszech, następnie w pozostałych krajach.
Właściwie od samego początku poszukiwano alternatywnych surowców, które mogłyby umożliwić tańszą i bardziej wydajną produkcję. Przełomowy moment w historii papieru nastał w XIX wieku. W 1845 roku Friedrich Gottlob Keller po raz pierwszy zastosował ścier drzewny i celulozę. 12 lat później Hein Voelter i Johann Matthäus Voith zaprezentowali maszynę do masowej produkcji papieru z celulozy.
Efekty wynalezienia papieru
Określanie papieru mianem przełomowego wynalazku w żadnym wypadku nie jest nadużyciem. To właśnie papier odpowiada za rozwój piśmiennictwa. Gdyby nie było papieru, prawdopodobnie nigdy nie powstałby druk. Papier w istotny sposób wpłynął na nasze praktyki higieniczne. Napędził też rozwój wielu gałęzi przemysłu.
Nie można jednak nie wspomnieć o ciemnej stronie tego wynalazku. W tym miejscu trzeba zaznaczyć, że produkcja papiernicza stanowi istotne obciążenie dla środowiska naturalnego, nie tylko ze względu na wyręby lasów. Chodzi także o zanieczyszczenia emitowane przez papiernie.
Ciekawostki o papierze
Na koniec zostawiliśmy kilka ciekawostek o papierze.
- Pierwsza papiernia w Polsce powstała w 1491 roku, w Prądniku Czerwonym.
- Obecnie istnieje ponad 60 rodzajów papieru.
- Chińczycy zaczęli używać papieru toaletowego już w VI wieku. Dla porównania, cywilizacja zachodnia stworzyła pierwszy fabryczny papier toaletowy dopiero w 1857 roku (w USA).
- Niektóre z dawnych zastosowań papieru mogą zaskakiwać. Chińczycy używali tego materiału m.in. do produkcji... zbroi. Łuski takiego pancerza powstawały z wielokrotnie złożonych arkuszy nasączanych żywicą.
- Makulatura może być poddawana recyklingowi do 5 razy.
