Wielu historyków wyraża przekonanie, że ze wszystkich rodów cesarskich jedynie dynastia Tang mogła równać się z Hanami. Mądre rządy władców wyciągnęły kraj z głębokiego kryzysu i pobudziły rozwój imperium, które po zjednoczeniu stało się wielką potęgą. Nie można jednak nie wspomnieć, że wielu problemów, które trapiły imperium w czasie panowania dynastii Qin nie udało się rozwiązać. Efektem tego było osłabienie władzy centralnej i w konsekwencji – jej upadek.
Okres panowania dynastii Han
Hanowie, druga dynastia cesarstwa chińskiego, objęli władzę po dynastii Qin, w 206 roku p.n.e. Zmierzch ich panowania przypadł na 220 rok n.e. Czas rządów cesarzy z dynastii Han należy dzielić na dwa okresy – zachodniej dynastii Han, trwający od 206 r. p.n.e. do do 9 r. n.e., i wschodniej dynastii Han, przypadający na lata 23–220 n.e. Od 9 do 23 r. n.e. rządy w imperium sprawowała dynastia Xin.
Po nagłej śmierci cesarza Qin Shi Huanga, imperium pogrążyło się w chaosie. Liu Bang – urzędnik na dworze cesarstwa Qin – zdołał zjednoczyć lojalne wojska. Z ich pomocą pokonał inne ośrodki buntu i podbił wyraźnie osłabioną dynastię. W 206 roku p.n.e. przybrał imię Han Gaozu i mianował się pierwszym cesarzem dynastii Han.
Struktura polityczna
W kwestii struktury administracyjnej nowy władca nie zdecydował się na wprowadzenie znaczących reform. Nadal obowiązywał system lenny. Początkowo ziemię otrzymywali generałowie i najbliżsi poplecznicy cesarza. Początkowo, bo bunt dowódców wojskowych wymusił na władcy zmianę koncepcji. Po tym wydarzeniu ziemie były nadawane wyłącznie członkom cesarskiego rodu.
Terakotowa armia z czasów dynastii Han / fot. Costfoto/Future Publishing via Getty Images
Kraj składał się więc z obszaru centralnego, znajdującego się pod wyłącznym panowaniem władcy, i obszarów lennych, którymi rządzili podlegli mu panowie feudalni. Mieli oni pewny wpływ na sprawy polityczne. Zakres tego wpływu był uzależniony przede wszystkim od ich statusu majątkowego.
Cesarz pozostawał najwyższym władcą, prawodawcą i sędzią. Tylko on mógł decydować o obsadzaniu stanowisk w administracji centralnej i lokalnej. Poniżej stali jego trzej doradcy – kanclerz, radca cesarski i wielki komendant.
Rozwój i ekspansja imperium
Po objęciu władzy cesarz Gaozu wdrożył szereg reform, które miały przywrócić stabilną sytuację w państwie. Zmiany były konieczne w wielu dziedzinach. Jedną z priorytetowych kwestii stało się podźwignięcie rolnictwa, które po przewrocie znajdowało się w fatalnej kondycji.
Władca zarządził demobilizację wojska, a żołnierzy przydzielił do prac na roli. Obniżył podatek ziemski i zmniejszył zakres przymusowych robót dla chłopów. Te zmiany doprowadziły do uzdrowienia gospodarki, ale nie do poprawy sytuacji najniższych warstw społecznych. Chłopi stanowili główną siłę roboczą, nadal musieli świadczyć przymusową pracę i odbywać obowiązkową służbę wojskową. Płacone przez nich podatki stanowiły główny składnik cesarskiego skarbca. Niemniej jednak gospodarka podnosiła się z kryzysu.
W czasie sprawowania rządów przez kolejnych władców z dynastii Han w kraju panował względny spokój. Dopiero gdy na tronie zasiadł cesarz Wu, polityka państwa zwróciła się w kierunku poszerzania granic. Władca chciał zwiększyć stan posiadanych ziem, a naturalne jest, że takie zmiany nie mogły być wprowadzone poprzez pokojowe rozwiązania.
Czas rządów cesarza Wu był naznaczony licznymi konfliktami. Celem wytyczenia nowych dróg handlowych, Chiny przypuściły ekspansję na zachód. W tym czasie przyłączono część ziem, które dzisiaj są południowymi prowincjami państwa. Na północnym wschodzie cesarskie wojska zdołały podbić znaczny obszar, który dziś mieści się w granicach Korei Północnej.
Cesarz zdołał wyprzeć barbarzyńców z plemienia Xiongnu. Ten manewr umożliwił przejęcie kontroli nad szlakami handlowymi i wytyczenie drogi (a właściwie – sieci dróg) łączącej Chiny z Zachodem, która od XIX wieku jest znana jako Jedwabny Szlak.
Krótki czas rządów dynastii Xin
Ekspansywna polityka cesarza nie pozostała bez wpływu na kondycję finansów państwowych. Kosztowne podboje opróżniły cesarski skarbiec i mimo, że władca wprowadzał reformy mające uzdrowić sytuację, w praktyce dawały one tylko doraźne rezultaty.
Struktura państwa uległa wówczas całkowitej dezorganizacji. Wpływy władzy centralnej zmalały. Coraz bardziej zyskiwały na znaczeniu dworskie klany, z których na pierwszy plan wysunął się klan cesarzowej Wang. Szczególnie duże grono zwolenników zyskał jej bratanek, Wang Mang. Dysponując silnym poparciem, zorganizował przewrót i obalił małoletniego cesarza Liu Yinga, ogłaszając tym samym powstanie dynastii Xin.
Tuż po objęciu władzy, Wang Mang wprowadził liczne reformy, które mogły podnieść kraj z kryzysu. Jego rządy nie spodobały się jednak grupom, które na chaosie panującym u schyłku zachodniej dynastii Han zyskały najwięcej – urzędnikom i majętnym właścicielom ziemskim. Władza cesarza była słaba i w rezultacie w państwie panowała stagnacja.
Po katastrofalnej powodzi spowodowanej wylewem Huang He, w kraju zapanował wielki głód. Liczne powstania i rewolty całkowicie rozbiły władzę państwową. Cesarz zginął w wyniku zamachu.
Upadek dynastii Han
Po śmierci władcy, armia składająca się z przedstawicieli rodu Liu i ich zwolenników zdołała pokonać pozostałe oddziały. Hanowie powrócili na tron, ale zastali kraj w całkowitej ruinie. Prowadzone rządy właściwie nie zmieniły niczego – arystokracja nadal mogła bez przeszkód zwiększać swój stan posiadania, a chłopi byli wyzyskiwani.
Pozycja władzy centralnej uległa poprawie dopiero, gdy na tron wstąpił Liu Xiu. Cesarz Guangwu wprowadził szereg reform, które zaowocowały względną stabilizacją państwa.
Z czasem pałacowi eunuchowie zaczęli w coraz większym stopniu wpływać na politykę. Nadawane im przywileje tylko zwiększały ich siłę. Konfucjaniści dostrzegali problem rosnącej władzy eunuchów. Próbowali zawiązać ugrupowanie, którego działalność miała uzdrowić sytuację. Sprytni eunuchowie zdołali jednak przekonać cesarza Huan, że konfucjaniści zagrażają jego rządom. Doprowadziło to do krwawej rzezi przywódców ugrupowania.
Intrygi na dworze kształtowały kierunek polityki także w czasie panowania późniejszych cesarzy. Władza centralna miała znikomy wpływ na sprawy prowincji. Ciemiężeni chłopi zaczęli się buntować, w całym państwie wybuchały powstania. Jednym z najbardziej znaczących zrywów było Powstanie Żółtych Turbanów, którego dowódcą był Zhang Jiao. Powstanie ogarnęło niemal wszystkie wschodnie prowincje i mimo, że nie zakończyło się sukcesem, zachęciło chłopów do podejmowania dalszych walk.
W końcu kraj zaczął dzielić się na bastiony, które walczyły między sobą o pozycję. W 189 roku n.e. nastąpił kres władzy eunuchów. Rok później generał Dong Zhuo zdołał obalić cesarza Shao i umieścić na tronie jego brata Liu Xie, który przyjął imię Xian. Władza Hanów była już jednak czysto teoretyczna. Formalny kres dynastii nastąpił, gdy Cao Pi zmusił cesarza do abdykacji.
Kultura w czasach dynastii Han
W początkowym okresie panowania zachodniej dynastii Han, dwór cesarski akceptował filozoficzne podstawy legizmu, konfucjanizmu i taoizmu szkoły Huang-Lao. W chwili objęcia władzy przez cesarza Wu, konfucjanizm stał się jedynym popieranym nurtem.
Należy jednak podkreślić, że ówczesna filozofia była daleka od nauk Konfucjusza. Stanowiła raczej sumę różnych nurtów z wyraźnie zarysowanymi wpływami panujących wówczas tradycji.
Roześmiany wojownik z czasów dynastii Han / fot. CFOTO/Future Publishing via Getty Images
W 136 r. p.n.e. władca zadecydował o likwidacji wszystkich katedr akademickich i zwolnieniu uczonych, którzy nie zajmowali się pięcioksięgiem konfucjańskim. Kandydaci do objęcia urzędów mieli zdobywać wykształcenie w Uniwersytecie Cesarskim, który utworzono w 124 r. p.n.e.
Należy wspomnieć, że w okresie panowania dynastii Han powstało wiele dzieł, które wywarły istotny wpływ na rozwój piśmiennictwa. W tym miejscu należy wskazać przede wszystkim na utwory filozoficzne Yang Xionga, Wang Honga, Huan Tana i Wang Fu.
Technologia w czasach imperium Han
Okres dynastii Han to także czas rozwoju technologicznego. W rzemiośle i rolnictwie upowszechniły się wówczas żelazne narzędzia (m.in. siewnik). Na początku drugiego stulecia n.e. wynaleziono papier i zaczęto wyrabiać porcelanę. Nie można nie wspomnieć o rozwoju nauki, przede wszystkim matematyki i astronomii. Efektem tego było udoskonalenie kalendarza.
Rozwój metalurgii stymulował nie tylko rolnictwo, ale także górnictwo. Trwałe narzędzia umożliwiły wydobywanie soli, co znacząco przyspieszyło rozwój handlu.
