Pierwsze monumentalne budowle w Egipcie zaczęły powstawać już w okresie predynastycznym w drugiej połowie IV tysięclecia p.n.e., czyli przed panowaniem znanych egiptologom z imienia faraonów. Nazywamy jest mastabami. Początkowo konstrukcje te wznoszono z cegły mułowej, a potem z kamienia. Służyły jako elitarne grobowce, głównie dla władców. 

Co to jest mastaba?

Co to jest mastaba? To rodzaj grobowca wznoszonego w starożytnym Egipcie. Słowo „mastaba” pochodzi z języka arabskiego i oznacza ceglaną ławę przylegającą do tradycyjnego domostwa na Bliskim Wschodzie. Z uwagi na to, że grobowce podobne jak i ławy w przekroju były trapezoidalne, przylgnęła do nich ta nazwa.

Choć mastaby wznoszono aż do czasów Nowego Państwa (lata 1570–1070 p.n.e.), szczególnie popularne były wcześniej. W czasie od I do VI dynastii (XXX–XXII w. p.n.e.) mastaby powszechnie budowano jako grobowce dla faraonów Egiptu, a później również dla mniej ważnych dostojników egipskich. 

Jak wyglądała typowa mastaba?

Mastaba wyróżniała się kilkoma cechami:

  • była budowana na planie prostokąta podłużnego,
  • do budowy wykorzystywano suszoną cegłę lub kamienie, 
  • ściany były lekko pochylone do wewnątrz, 
  • podziemna część stanowiła komorę grobową, 
  • w części naziemnej stawiano kaplice (choć nie zawsze).

W niektórych większych mastabach znajdowała się przestrzeń zwana serdab. Były to niedostępne komory z posągiem zmarłego. Spotyka się również mastaby ze ślepymi wrotami od strony wschodniej. Ślepe wrota to kamienne stele w formie drzwi. Na nich znajdowały się inskrypcje hieroglificzne z imieniem i tytułami zmarłego. Ślepe wrota pełniły funkcję magiczną. To przez nie zmarły miał możliwość odebrania składanych przed stelą ofiar i ich spożycia.  

Starożytny Egipt i pierwsze monumentalne grobowce

Do dzisiaj trudno powiedzieć, gdzie spoczywają pierwsi faraonowie z I dynastii. Opcje są dwie – albo w Abydos albo w Sakkarze. W Sakkarze położonej na południe od Kairu stoją najstarsze egipskie mastaby. Tam jednak najpewniej spoczywają państwowi dostojnicy. Za bardziej prawdopodobne miejsce pochówku pierwszych faraonów egiptolodzy uznają Abydos. 

Najstarsza znana mastaba to grobowiec faraona Menesa lub królowej Neithotep (żona lub matka faraona Aha) w Nagadzie. Prawdopodobnie najstarszy zespół mastab powstał zaś w Sakkarze. W zasadzie podczas panowania prawie każdego z faraonów przybywało tam kilka tego typu budowli. Często były bogato dekorowane z zewnątrz i przypominały fasady królewskich pałaców. 

Najsłynniejsze mastaby w starożytnym Egipcie

Wyjątkowo pokaźną mastabę w Sakkarze postawił Dżoser – pierwszy faraon III dynastii. Budowla była aż 5 razy nadbudowywana kolejnymi, mniejszymi mastabami. W ten sposób powstała pierwsza piramida schodkowa wysokości 60 metrów. Konstrukcja powstała w połowie XXVII w. p.n.e. i została zaprojektowana przez architekta o imieniu Imhotep. Artysta połączył elementy budowli królewskich nekropoli z Abydos z tradycją budownictwa z Memfis.

Tak powstało wyjątkowe w skali całego starożytnego Egiptu założenie architektoniczne w Sakkarze. Nowa forma miała symbolicznie wyrażać pośmiertną boskość faraona. Podobne grobowce wznosili kolejni władcy państwa. Pierwsze właściwe piramidy powstały dopiero w czasach IV dynastii w Meidum i Dahszur, za panowania faraona Snefru.

Mastaba członka rodziny królewskiej Nefermaat z okresu IV dynastii w Meidum miała unikatowe malowidła naścienne. Przedstawiały florę i faunę egipską tamtych czasów na sposób wyjątkowo realistyczny. Obok licznych dekoracji inkrustowanych za najbardziej znane uznaje się przedstawienie różnych gatunków gęsi, których detale oddano z wyjątkową malarską precyzją.

Mastaby w późniejszym okresie

Od czasów III dynastii zaczęły powstawać całe aleje z rozsianymi mastabami. Tworzyło to monumentalne cmentarzyska. Grobowce urzędników często znajdowały się u podnóży królewskich piramid. W samej Gizie wybudowano ok. 150 mastab.

W czasach Średniego Państwa nadal budowano mastaby z dekoracjami wyłącznie od zewnętrznej strony budowli. W Nowym Państwie tradycja ta już zanika. Pojawiają się wtedy hypogea, czyli owalne groby podziemne z niewielką tylko nadbudówką.

Najstarsze mastaby. Odkrycia Polaków w Tell el-Farcha w Delcie Nilu

Od 1998 r. w Tell el-Farcha w Delcie Nilu wykopaliska prowadzi zespół naukowców z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu i Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Jednym z najciekawszych odkryć jest monumentalna mastaba wykonana z cegły mułowej. Wybudowano ją około 3300 lat p.n.e. Jej boczne krawędzie liczyły 18,1 m na 16,9 m. To jeden z najstarszych przykładów konstrukcji grobowych znanych z Egiptu.

Naukowcom nie udało się zidentyfikować właściciela mastaby. Kości zmarłego rozłożyły się niemal w całości. Zachowało się jednak trochę darów grobowych. Głównie były to naczynia ceramiczne, część pochodzi z obszaru Lewantu. Były też luksusowe przedmioty: nóż z kościaną oprawą i zawieszka z bogiem Horusem.

ŹRÓDŁA:

  • Krzysztof M. Ciałowicz,2001, „La naissance d’un royaume. L’Egypte l'Egypte dès la prédynastique à la fin de la I ère dynastie", Kraków
  • Encyklopedia Powszechna, 1994, Wydawnictwo Gutenberga, Kraków
  • Nowa Encyklopedia Powszechna, 1996, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
  • Dieter Arnold, 2001, „Architecture", [w:] Donald Bruce Redford (red.), „The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt", t:2, Oxford University Press, Nowy Jork