W obrębie gwiazdozbioru Wielkiego Psa znajduje się kilka ciekawych obiektów głębokiego nieba, w tym jeden z katalogu Messiera. Nie można też nie wspomnieć, że najjaśniejsza gwiazda konstelacji jest jednocześnie najjaśniejszą gwiazdą nocnego nieba. To wszystko sprawia, że Wielki Pies jest wyjątkowo wdzięcznym obiektem obserwacji, którego warto wypatrywać na rozgwieżdżonym niebie.
Gdzie jest na niebie gwiazdozbiór Wielki Pies?
Wielki Pies (Canis Major) to gwiazdozbiór nieba zimowego półkuli południowej, zaliczany do rodziny gwiazdozbiorów Oriona. Konstelacje, które sąsiadują z nim na nocnym niebie, to:
- gwiazdozbiór Jednorożca,
- gwiazdozbiór Zająca,
- gwiazdozbiór Gołębia,
- gwiazdozbiór Rufy.
Konstelacja Wielkiego Psa jest widoczna na szerokościach geograficznych pomiędzy 90° S a 55° N. W Polsce można ją obserwować w miesiącach zimowych. Nieuzbrojone oko zaobserwuje ok. 80 gwiazd.
Jak znaleźć Wielkiego Psa? To naprawdę łatwe. Wystarczy odszukać Syriusza, najjaśniejszą gwiazdę na nocnym niebie. Ta jest zawieszona nisko nad południowym horyzontem i świeci wyraźnym niebiesko-białym światłem.
Syriusz / fot. Getty Images
Jeżeli pojawią się problemy z jej namierzeniem, można wspomóc się pasem Oriona. Charakterystyczny asteryzm tworzą trzy jasne gwiazdy: Alnitak, Alnilam i Mintaka. Żeby odszukać Syriusza, wystarczy je połączyć i przedłużyć wyobrażoną linię.
Inny sposób na odnalezienie Syriusza, a co za tym idzie – także Wielkiego Psa, polega na ustaleniu położenia Trójkąta Zimowego. To charakterystyczny asteryzm, którego wierzchołki wyznaczają trzy gwiazdy: Betelgeza, Procjon i właśnie Syriusz.
Dane obserwacyjne:
- rektascensja: 7 h,
- deklinacja: -21 stopni.
Charakterystyka gwiazdozbioru Wielkiego Psa
Wielki Pies jest zaliczany do średnich konstelacji. Jego powierzchnia jest równa 380 stopniom kwadratowym. Gwiazdozbiór pokrywa 0,92 proc. nieba. To daje mu 43. miejsce na liście 88 konstelacji oficjalnie uznawanych przez Międzynarodową Unię Astronomiczną. Dla porównania, gwiazdozbiór Herkulesa, jeden z największych, ma powierzchnię przekraczającą 1225 stopni kwadratowych. To daje mu 5. miejsce w tym samym zestawieniu. Z kolei gwiazdozbiór Żyrafy, sklasyfikowany na 18. pozycji, zajmuje niemal 757 stopni kwadratowych.
Jasne gwiazdy Wielkiego Psa układają się w charakterystyczny wzór. Uruchamiając wyobraźnię, rzeczywiście można doszukać się w tym kształcie zarysu sylwetki zwierzęcia, któremu konstelacja zawdzięcza swoją nazwę. Alfa Wielkiego Psa wyznacza jego oko, beta (druga najjaśniejsza) – pazur przedniej łapy. Omikron2, delta i epsilon układają się w trójkąt, wyznaczający zad. Prowadząc linie do zety i ety zobaczymy ogon i zadnią łapę.
Obiekty w Wielkim Psie
Syriusz, czyli Alfa Canis Majoris (nazywana też Psią Gwiazdą), jest najjaśniejszym obiektem konstelacji i jednocześnie najjaśniejszą gwiazdą nocnego nieba. W starogreckim, jej nazwa oznacza „gorący”, „prażący”, „ognisty” lub „skwarny”. To gwiazda ciągu głównego, której wielkość obserwowana wynosi -1,47 magnitudo.
Obserwowany nieuzbrojonym okiem, Syriusz jawi się jako jedna gwiazda. W praktyce mamy tu do czynienia z gwiazdą podwójną. Jej składnikiem głównym jest biała gwiazda ciągu głównego o typie widmowym A1 (Syriusz A). Towarzyszy jej biały karzeł o typie widmowym DA2 (Syriusz B).
Należy podkreślić, że Psia Gwiazda nie jest rekordzistą pod względem jasności absolutnej. Pod tym względem musi uznać wyższość wielu ciał niebieskich. Obserwujemy ją jako najjaśniejszą, ponieważ jest położona w niewielkiej odległości od Słońca (ok. 8,6 roku świetlnego).
Wymieniając ciekawe obiekty w gwiazdozbiorze Wielkiego Psa, należy wskazać przede wszystkim na gromadę otwartą M41 (NGC 2287). Od Ziemi jest oddalona o ok. 2,3 tys. lat świetlnych, a jej średnica wynosi ok. 26 lat świetlnych. Wiek gromady jest szacowany na ok. 190–240 milionów lat. Obserwowana nieuzbrojonym okiem, przypomina mgiełkę. Znajduje się tuż pod Syriuszem, więc można ją łatwo namierzyć.
Kolejny interesujący obiekt konstelacji to Karzeł Wielkiego Psa – karłowata galaktyka nieregularna oddalona od Słońca o ok. 25000 lat świetlnych. Dla Drogi Mlecznej jest najbliższym tego typu obiektem. Karzeł Wielkiego Psa został odkryty niedawno, bo dopiero w 2003 roku. Wynika to nie tylko z niewielkiego rozmiaru galaktyki, ale także z faktu, że przesłania ją gęsty obłok pyłu Drogi Mlecznej.
Ciekawym obiektem jest też NGC 2359, czyli Hełm Thora. To mgławica emisyjna, czyli międzygwiezdny bąbel wydmuchany przez wiatr masywnej gwiazdy centralnej. Kształt tego obiektu przypomina uskrzydlony hełm. Właśnie stąd wziął się jego przydomek.
Nie można nie wspomnieć o NGC 2362. To gromada otwarta zawierająca ok. 60 gwiazd. Obserwowana przez 15-centymetrowy teleskop jawi się jako trójkątne zbiorowisko niezbyt jasnych gwiazd, które opada w kierunku samego centrum.
Pochodzenie gwiazdozbioru Wielkiego Psa
Gwiazdozbiór Wielkiego Psa był obserwowany już przez starożytnych Egipcjan. Dla mieszkańców krainy nad Nilem szczególnie ważna była najjaśniejsza gwiazda konstelacji, czyli Syriusz (wówczas nazywana Sotis i otaczana czcią należną bogom). Heliakalny wschód Syriusza, przypadający na 15 czerwca, zapowiadał doroczne wezbranie wód życiodajnej rzeki. Wylewy Nilu decydowały o możliwości uprawy ziem w dolinie, zatem dla Egipcjan było to niezwykle ważne zjawisko.
Syriusz zyskał ogromne znaczenie w okresie Średniego Państwa. Sam symbol psa był rozpoznawany wcześniej, bo w okresie Starego Państwa. Wówczas identyfikowano go z Anubisem. Bóg o głowie szakala i ciele mężczyzny był łączony z życiem pozagrobowym i czczony jako najważniejsze bóstwo śmierci.
Mitologia i znaczenie
Kolejne kultury przyjmowały egipską interpretację gwiazdozbioru Wielkiego Psa i dostosowywały ją do własnej mitologii. W II wieku n.e. konstelację skatalogował Ptolemeusz (jako pierwszy). Antyczni Grecy widzieli w niej myśliwskiego psa, który należał do olbrzyma Oriona – syna Posejdona i Euriale, beockiego myśliwego obdarzonego wielką siłą i niezwykłą urodą. Jak głosi legenda, Wielki Pies (wraz z towarzyszącym mu Małym Psem), goni po firmamencie Zająca, umieszczonego tam przez Hermesa na cześć niezwykłej zwinności i szybkości zwierzęcia.
Eratostenes i Hyginus byli zdania, że konstelacja przedstawia Laelapsa – psa tak szybkiego, że mógł doścignąć każdą ofiarę. Zwierzę miało być podarkiem samego Zeusa dla księżniczki Europy. Jej mąż wziął go ze sobą na polowanie w okolicach Teb, gdzie żył lis, który potrafił umknąć przed każdym pościgiem. Okazało się, że Laelaps nie może go dogonić, ale lis nie potrafi też uciec przed psem. W końcu Zeus postanowił przerwać gonitwę, zmieniając zwierzęta w kamień.
