Najstarsze ludzkie wytwory które można uznać za dzieła sztuki, pojawiły się już w okresie paleolitu. Są to przede wszystkim malowidła naskalne w jaskiniach południowej Francji (najsłynniejsze to oczywiście malowidła z Lascaux) i północnej Hiszpanii. Wiele z nich powstało przynajmniej 11 tys. lat temu. Dużo wcześniej jednak sztuka naskalna powstawała na wyspach Indonezji.
Gdzie znajdują się najstarsze malowidła naskalne?
Niedawno doszło do nowego odkrycia. Australijsko-indonezyjski zespół archeologów odkrył jeszcze starsze malowidła naskalne. Znajdują się w jaskini Leang Tedongnge na Celebes – jednej z największych wysp Indonezji. To na tej wyspie powstało słynne małpie selfie. Malowidła najprawdopodobniej przedstawiają 3 świnie celebeskie i pochodzą sprzed co najmniej 45,5 tys. lat.
Indonezja obfituje w stanowiska archeologiczne z malarstwem jaskiniowym. Archeolodzy, równocześnie z odkryciem w Leang Tedonge, znaleźli malowidła sprzed 32 tys. lat w pobliskiej jaskini Leang Balangajia. One też przedstawiają świnie celebeskie. Na ten lokalny gatunek świni ludzie polowali na terenie dzisiejszej Indonezji od dziesiątków tysięcy lat. Nie dziwi więc, że były najczęściej malowanym zwierzęciem w sztuce paleolitycznej indonezyjskich wysp. Wcześniej za najstarsze malowidła naskalne uznawano przedstawienie myśliwych polujących na świnie i bydło karłowate sprzed 43,9 tys. lat. Odkrył je ten sam zespół archeologów w 2020 roku, również na Celebes.
W obu przypadkach, naukowcy z australijskiej uczelni Griffith University wspierani byli przez miejscowych archeologów z Pusat Penelitian Arkeologi Nasional (ARKENAS).
Badania nad malowidłami z indonezyjskiej wyspy Celebes. Fot. AA Oktaviana/Griffith University
Co wyróżnia malowidło z Leang Tedonge?
Malowidło z Leang Tedonge jest unikalne nie tylko z powodu swojego wieku, ale i faktu, że to sztuka figuratywna. Najstarsze malarstwo jaskiniowe to zwykle figury geometryczne. Scenki rodzajowe, jak ta z trzema świniami, są według archeologów z uczelni Griffith wyjątkowo rzadkie dla tego okresu w ewolucji człowieka.
– Pokazane na tym malowidle świnie z Celebes, o ile mi wiadomo, są prawdopodobnie najwcześniejszym przykładem dzieła sztuki na świecie – przekonuje w informacji prasowej prof. Adam Brumm z Australijskiego Centrum Badań Ewolucji Człowieka uczelni Griffith, wiceszef wyprawy.
Wyprawa do Leang Tedonge, wyżłobionej w skałach wapiennych, możliwa była tylko w porze suchej. Całe dno niewielkiej doliny w której znajdują się jaskinie, w pozostałych miesiącach roku znika pod wodą. Wykonane czerwonym barwnikiem malowidło znajduje się ponad lustrem wody, na tylnej ścianie jaskini. Według miejscowej ludności archeolodzy byli pierwszymi białymi ludźmi, którzy postawili stopę w tym niedostępnym terenie.
Jak się bada wiek malowideł naskalnych?
Datowanie malowideł przeprowadzono metodą uranowo-torową. Stosuje się ją najczęściej w określaniu wieku skał bogatych w węglan wapnia, nacieków jaskiniowych, raf koralowych, a także zębów. Na powierzchni najstarszego malowidła, na jednej z racic świni powstał charakterystyczny depozyt z węglanu wapnia. Ustalono, że ma on 45,5 tys. lat, więc malowidło pod nim musiało powstać wcześniej.
– Odnaleźliśmy i udokumentowaliśmy w tym regionie wiele malowideł, których nadal nie zdołaliśmy datować. Spodziewamy się szeregu dalszych, nawet bardziej znaczących odkryć z zakresu wczesnej sztuki naskalnej – stwierdził współautor odkrycia, indonezyjski ekspert od sztuki naskalnej Adhi Agust Oktaviana. Informację o odkryciu opublikowano w czasopiśmie naukowym Science Advances.
Co malowali jaskiniowcy?
Najstarsza sztuka naskalna przedstawia proste, geometryczne kształty, których znaczenia jak na razie nie znamy – sekwencje linii, kropek, kresek. Bardzo wcześnie (36–25 tys. lat temu) pojawiły się też przedstawienia dłoni, malowane pozytywowo (odciski) lub negatywowo (kontury). Nie brakuje schematycznych wizerunków ludzkich narządów płciowych. Najważniejszą jednak i zdecydowanie najliczniejszą grupą są obrazy zwierząt.
I jest to temat uniwersalny, obecny w malowidłach naskalnych na całym świecie. Prehistoryczni artyści malowali zarówno zwierzęta, na które polowali, jak i te, które stanowiły dla nich niebezpieczeństwo. W porównaniu ze szczegółowością i realizmem wizerunków zwierząt, ludzie byli przedstawiani raczej schematycznie i zdecydowanie rzadziej. W sztuce naskalnej stosowano bardzo różnorodne techniki – np. malowanie wraz ze żłobieniem linii w skale dawało dodatkowy efekt 3D, uwypuklany jeszcze w ciemności jaskiń oświetlanych przez pochodnie. Wykorzystywano też naturalną fakturę ścian.
Czy malowidła naskalne powstawały na całym świecie?
Przykłady malarstwa naskalnego znajdziemy niemal na każdym kontynencie. Nie tylko w jaskiniach, ale i w skalnych zagłębieniach lub na otwartej przestrzeni. Najsłynniejsze z nich są w Europie, gdzie znajduje się około 400 stanowisk archeologicznych ze sztuką paleolityczną. Najwięcej – we Francji i Hiszpanii.
Odkryte w 1940 r. spektakularne malowidła we francuskiej jaskini Lascaux weszły już do kanonu historii sztuki. Badanie międzynarodowego zespołu archeologów z 2018 roku wykazało, że najstarsze przykłady niefiguratywnej sztuki jaskiniowej znajdują się na Półwyspie Iberyjskim i mają aż 64 000 lat. Przedstawiają 3 czerwone symbole geometryczne, w jaskiniach Maltravieso, Ardales i La Pasiega w Hiszpanii. Człowiek współczesny, czyli Homo sapiens, pojawił się w Europie co najmniej 20 tys. lat później. Zatem malowidła musiały zostać wykonane przez neandertalczyków.
W Azji, oprócz wspomnianej wyspy Celebes, malowidła naskalne są także na Borneo, w Mjanmie, Indiach i Mongolii. Ważne stanowiska znajdują się na północy Australii. Znaleziono tam m.in. przedstawienia podobnych do emu ptaków Genyornis, wymarłych 40 tys lat temu. Wiele przykładów znajdziemy też w Afryce – np. w RPA, Namibii, Algierii i Egipcie. Ameryka Północna i Połudnowa obfitują za to w młodsze malarstwo naskalne, sprzed 10–6 tys lat.
ŻRÓDŁO: Griffith University
