Na terenach Bałkanów i bliskowschodniego Lewantu i Anatolii rozwijały się pierwsze kultury rolnicze, które z biegiem lat zaczęły nawet prowadzić półosiadły tryb życia. Dopiero po wielu latach zaczęły powstawać pierwsze stałe ośrodki osadnicze, niektóre z nich silnie się rozrosły. Między innymi silna gęstość zaludnienia i obecność architektury kamiennej w postaci murów czy wież obronnych wskazywały na miejski charakter danej osady. Takie stanowiska najczęściej pojawiają się na tzw. tellach, czyli nienaturalnych nasypach, wzniesień, które powstały na wskutek nawarstwienia się powierzchni z różnych okresów okupacji tego terenu przez ludzi.
Najstarsze miasto świata
Za najstarsze miasto na świecie do niedawna uważano Jerycho (pierwsze dowody obecności ludzi pochodzą z X tysiąclecia p.n.e.). Jednak od początku naszego wieku znane jest stanowisko Tell Quaramel, które datowaniem sięga jeszcze XI tysiąclecia p.n.e. O tym najstarszym mieście na świecie, badanym przez polsko-syryjską ekipę można więcej przeczytać tutaj.
Çatalhöyük jest położne w Anatolii daleko od Jerycha czy Tell Quaramel i jest też zdecydowanie późniejsze. Pierwsi ludzie zaczęli się tu osiedlać w drugiej połowie VIII tysiąclecia p.n.e. Są jednak istotne różnice między Çatalhöyük a wcześniejszymi miastami. Najważniejsza to taka, że Çatalhöyük znacznie przewyższało pod względem liczby i obszaru wszystkie jemu współczesne miasta. W pewnym okresie mogło tu zamieszkiwać nawet ok. 5 tys. lub więcej ludzi. Dla porównania w Jerychu byłoby to raczej ok. 2 tys. mieszkańców. W Çatalhöyük nie ma też murów obronnych i wież, miastu nie doskwierały najazdy.
Çatalhöyük jest bezsprzecznie największym ówczesny miejskim stanowiskiem archeologicznego (z tzw. okresu neolitu ceramicznego) na całym Bliskim Wschodzie.
Odkrycie i wykopaliska archeologiczne
Çatalhöyük to tylko nazwa nadana przez lokalnych mieszkańców obecnym tutaj dwóm kopcom. Miasto schowane pod piachem kopców było nieznane aż do 1952 r. Wówczas spostrzeżono, że kopce są ciekawym obiektami do zbadania. Zaczynający wówczas swoją karierę brytyjski archeolog James Mellaart postanowił zbadać swoje wcześniejsze obserwacje, obok niego obecni byli David French i Alan Hall. Wówczas szokujące okazały się rozmiary stanowiska, było największe ze wszystkich neolitycznych stanowisk. Mellaart postarał się o poprowadzenie eksploracji miejsca w okresie 1961–1963 i 1965 r. Wyniki badań zszokowały wówczas cały świat.
Od 1993 r. wznowiono badania w Çatalhöyük pod auspicjum Cambridge University, dyrektorem wykopalisk został Ian Hodder, który prowadził interdyscyplinarny zespół badawczy do 2018 r. Nowe wyniki badań rozjaśniły pewne kwestie odnoszące się do sposobu organizacji neolitycznych mieszkańców Çatalhöyük. Nadal jednak nie wyszła publikacja z kompleksowymi rezultatami 25 – letnich badań. Obecnie piecze nad badaniami dzierży Ali Umut Türkcan z Uniwersytetu Anadolu. W 2012 r. Çatalhöyük wpisano do światowej listy dziedzictwa UNESCO.
Nieprzerwanie od 2001 r. w badaniach uczestniczy polska ekspedycja pod przewodnictwem Arkadiusza Marciniaka z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, która w ostatnich latach zajmowała się badaniem osadnictwa w końcowym okresie istnienia miasta.
Jak wyglądało pierwsze miasto na świecie?
Odkryto tutaj ok. 1000 domów bez ulic, złączonych ze sobą ścianami. Taki dom był na planie prostokąta i mierzył średnio 25 m2. Do domu wchodziło się przez otwór na ścianie, z którego schodzono po drewnianej drabinie. Wszystkie domy ciasno przylegały do siebie, a zwarta zabudowa przypominała bardziej jedną gigantyczną budowlę. Çatalhöyük było miastem bez ulic, cała komunikacja między mieszkańcami odbywała się na dachach. Oprócz domów istniało bardzo wiele „sanktuariów” bogato zdobionych i wyposażonych, co wskazywało na rozwiniętą duchowość miejscowych.
Jak zbudowany był dom z Çatalhöyük?
- ściany wznoszono z cegły mułowej;
- drewniane belki służyły do konstrukcji dachu i wsporników;
- ściany i podłogi pokrywane były tynkiem (z mułu lub białego gipsu);
- w środku znajdowały się piece chlebowe, paleniska, ławy i platformy z mułu;
- Wnętrze podzielone było na dużą izbę mieszkalną i na mniejsze pomieszczenie magazynowe.
Rozbudowa czy przebudowa domu była znacznie utrudniona ze względu na zwartą zabudowę, zazwyczaj stawiano nowy dom na fundamentach starego. Jest to typowe zjawisko dla pierwszych neolitycznych ośrodków protomiejskich. W ten sposób teren stawał się coraz wyższy i wyższy.
Wyposażenie neolitycznego domu z Çatalhöyük:
- kamienne moździerze i rozcieracze
- żarna do mielenia zboża
- narzędzia z kości
- lusterka z obsydianu
- naczynia i pojemniki rzeźbione w drewnie
- tkaniny z wełny i lnu
Kim byli i czym się zajmowali mieszkańcy Çatalhöyük?
W okresie neolitu Çatalhöyük było położone obok uchodzącej do jeziora rzeki, która użyźniała okoliczne ziemie. Miasto było więc dobrze ulokowane w kwestii dostępności pożywienia. Wykopaliska dostarczyły nam świadectwa uprawy roli, obróbki miedzi i ołowiu (pierwsze świadectwa metalurgii) oraz znajomości tkactwa. Przemysł kamienny był tutaj najbardziej wyrafinowanym na całym ówczesnym Bliskim Wschodzie. Na uwagę zasługują maczugi z wielobarwnie żyłkowanymi kamieniami na ich głowicy. Służyły jednak one najprawdopodobnie celom reprezentacyjnym. Podstawowym surowcem rzemiślniczym w mieście był obsydian sprowadzany z oddalonego o 250 km wulkanu. Pojawia się również syryjski krzemień oraz wiele innych surowców, które nie były wówczas dostępne w regionie.
Oznacza to, że ludzie z Çatalhöyük muisieli zorganizować specjalny system pracy, transportu i wymiany. Oni sami swój najcenniejszy kamień, czyli obsydian, musieli ściągać z daleka, a nawet najbliższe miejsce z dostępnym drewnem było ulokowane o ponad dzień droki z miasta. Bardzo możliwe, iż Çatalhöyük kontrolowało okoliczne szlaki handlowe, które sprowadzały obsydian anatolijski do terenów Syro-Palestyny.
Ze względu na przedmioty o wysoce wyspecjalizowanych cechach rzemieślniczych, mieszkańcy mogli wymieniać gotowe produkty na owe surowce lub właśnie importowane surowce na gotowe produkty. W każdym razie miasto było ważnym ośrodkiem wymiany.
Sami mieszkańcy produkowali własną ceramikę już od początku istnienia osady. Nie była jednak bogato zdobiona, nie zostawiano jej nawet w grobach jak to często bywało w prehistorii.
Zmarłych chowano pod podłogą własnych domów, wskazywało to na silną więź rodową. Pochowanie zwłok zmarłego powtarzano później co najmniej raz. Zdarzało się, że chowano razem kilka osób. W Çatalhöyük praktyka grzebania zmarłych miała wyjątkowy charakter. Otóż zanim chowano zmarłą osobę pod ziemię wystawiano jej ciało bez pochówku, dopóki nie pozostał sam szkielet. Dopiero wtedy zawijano szkielet w tkaniny, często też posypywano go barwną ochrą i w końcu chowano.
Wydaje się, że mieszkańcy Çatalhöyük wykazywali się niskim wskaźnikiem hierarchizacji. Wbrew wcześniejszym spekulacjom oddalono możliwość występowania budynków publicznych. Cała interakcja społeczna odbywała się na współdzielonych dachach. Ludzie odznaczali się w dużym stopniu egalitarną organizacją społeczną i przestrzenną. Widać to na przykładzie równego dostępu do pokarmu, także w aspekcie genderowym. Nie widać żadnych cech dystynktywnych wskazujących na istnienie wyeksponowanych elit czy siedziby władcy. Dopiero w końcowym okresie nastąpiły znaczące zmiany społeczno-przestrzenne, które doprowadziły do upadku miasta.
Pomimo zauważenia wybitnie rozwiniętych cech osadnictwa miejskiego podczas całego istnienia Çatalhöyük, nie znaleziono tam jeszcze żadnych form pisma.
Sztuka ludzi z Çatalhöyük
Sztuka prehistoryczna z okresu neolitu staje się bardziej zróżnicowana, szczególnie w plastyce figuralnej i malarstwie. Ludzie z Çatalhöyük okazali się być wyjątkowo kreatywnymi rzemieślnikami, czego najlepszym wyrazem są pozostawione przez nich liczne figurki, różnorodna biżuteria czy najbardziej spektakularne malarstwo ścienne.
Typowym neolitycznym tematem w plastyce figuralnej było przedstawienie kobiety, również w Çatalhöyük znaleziono i wciąż się znajduje liczne przykłady takich figurek. Zazwyczaj były one nacechowane mniej realistycznie od przedstawień choćby byków, kozłów czy dzików.
Wyjątkiem były znaleziska z pomieszczeń, tzw. „sanktuariów”. Nie pojawiły się w nich żadne figurki kobiece o typowo prymitywnym warsztacie, znaleziono natomiast przedstawienia o unikatowym warsztacie realizmu. Dotyczy to wyobrażeń kobiet, mężczyzn jak i zwierząt. Rzeźby w kamieniu były w szczególności mocno zróżnicowane i małych rozmiarów. Większe rozmiary były raczej obecne w przypadku rzeźby glinianej, częściej przedstawiającą kobietę o otyłych kształtach.
Ciekawsze przykłady plastyki figuralnej z Çatalhöyük:
- posążki otyłej kobiety siedzącej na tronie wspieranym po obu bokach przez drapieżne koty;
- figurki mężczyzn siedzących na bykach;
- ciężarne kobiety;
- kobiety z leopardami;
- duże pieczęcie stemplowe z wypalanej gliny pokryte bogatą dekoracją geometryczną;
- sceny rodzajowe (np. całująca się para w towarzystwie matki z dzieckiem).
Obok domów mieszkalnych w mieście znajdowały się liczne pomieszczenia, które w najpowszechniejszej interpretacji służyły za wyjątkowe miejsca kultu religijnego, nazwane zostały przez Mellaarta „sanktuariami”. Najwyraźniejszą cechą, która odróżniała je od pozostałych domów było bogate wyposażenie, w tym obecność wystroju malarskiego na ścianach. Również z nielicznych pochówków te o obfitym akcesorium były usytuowane właśnie w owych sanktuariach.
Malowidła naścienne były malowane jedno lub wielobarwnie, a tematyka ich była bardzo zróżnicowana. Występuje ornamentyka geometryczna na barwnym tle o czysto dekoracyjnym charakterze, ale również liczne sceny rodzajowe o treści symbolicznej. Czasem dekoracje odzwierciedlają wzory na tkaninach. Jest to ważne źródło informacji, dzięki któremu wiemy więcej na temat wierzeń neolitycznych tubylców. Możemy się dowiedzieć, że np. sęp pełnił ważną rolę w kontekście śmierci czy oczyszczania zwłok zmarłych z ciała.
Przykłady tematów malarstwa ściennego z Çatalhöyük:
- stado sępów, krążące nad leżącymi ciałami;
- pejzaż z wybuchającym w tle wulkanem;
- wyobrażenia zwierząt, głównie byki i jelenie;
- sceny myśliwskie z różnymi gatunkami ptaków;
- symbole falliczne;
- sceny figuralne nacechowane frywolnością, być może wskazujące na taniec.
Najbardziej rozpoznawczym elementem w wielu sanktuariach są bycze i baranie głowy modelowane w gipsowym tynku. Na nich osadzano prawdziwe pary rogów, którymi dekorowano też gliniane ławki lub małe wolnostojące filary.
Sanktuaria były też dekorowane modelowanymi w tynku reliefami, czasem również pokrytymi dekoracją malarską. Tutaj pojawiają się przedstawienia ludzi i głów zwierząt, pełne przedstawienia zwierząt, (np. leopardów), czaszki zwierząt czy też kobiety w pozycji rodzenia.
Zaskakująca dieta mieszkańców Çatalhöyük
Od pierwszych badań wykopaliskowych w 1961 r. na stanowisku Çatalhöyük wiemy, że mieszkańcy umieli kultywować plony rolne i prowadzić hodowle bydła. Z początku twierdzono, że to dzięki uprawy roli udało się wyżywić tak dużą masę ludzką w jednym miejscu. Jednakże za sprawą wznowienia badań od 1995 r. dowiedzieliśmy się, że mieszkańcy Çatalhöyük bardzo rzadko spożywali pokarm pochodzenia rolnego. Podobnie jak w całym regionie, w skład typowej diety wchodziły niemalże wyłącznie ryby, ptactwo wodne, dzikie zwierzęta, dzikie nasiona, bulwy, owoce i orzechy. Ziarno pochodzenia rolnego występuje w śladowych ilościach, podobnie jak materiał kostny udomowionego bydła.
Dlaczego ludzie nie woleli przerzucić się na rolnictwo? Jest to nadal zagadka, zwłaszcza że wiedza ta znana była przez cały okres istnienia miasta. Być może uprawa roślin nie była wygodna w celach żywieniowych. W każdym razie rolnictwo wydawało się mieć znaczenie bardziej symboliczne, jako wyraz dominacji człowieka nad naturą lub prestiżu społecznego.
Upadek Çatalhöyük - co się stało?
Na przestrzeni ostatnich lat badania prowadzone przez polski zespół z UMK koncentrowały się bardziej na końcowym okresie istnienia miasta. Wiemy dzięki nim, że w pewnym momencie dość gwałtownie zmieniono specyfikę wznoszenia domów. Obserwujemy pogłębiający się dystans społeczny w postaci pojawienia się ulic, odkryto niedawno pierwsze drzwi wychodzące na ulicę. Zmieniono tradycję chowania zmarłych, pojawiły się grobowce specjalnie przeznaczone na ten cel. Generalnie co raz więcej się gromadziło cech podkreślających odrębność rodziny od miejskiej wspólnoty.
Z materiału kostnego zaobserwowano wzrost cech patologicznych wynikających z pobić i obrażeń. Badacze wskazują, że przemoc stała się częstszym zjawiskiem społecznym. Mieszkańcy cierpieli na nasilenie się chorób zakaźnych, z kolei ich dieta stała się bardziej uboga. U niektórych były to głównie tylko węglowodany. Do tego wszystkiego dochodził kryzys środowiskowy, klimat się systematycznie oziębiał przez ok. 160 lat a okoliczne tereny najprawdopodobniej zostały też zdegradowane przez systematyczne łowy i rolnictwo.
Sądzi się, że upadek miasta został spowodowany brakiem środków do dalszego zapotrzebowania, zmienione środowisko naturalne wymagało bardziej intensywnych i dalszych wypraw. Nie wszystkich było na to stać, powstały więc konflikty, powszechny spadek zaufania społecznego, wzrost znaczenia symboli prestiżu. Brak skutecznej reorganizacji społecznej i brak żywności spowodowały w końcu wyludnienie.
Źródła:
Piotr Bieliński 1985, Starożytny Bliski Wschód. Od początków gospodarki rolniczej do wprowadzenia pisma.
Adam Ziółkowski 2009, Historia powszechna. Starożytność.
Ian A. Todd 1980, The Prehistory of Central Anatolia, vol. 1, The Neolithic Period Çatal Höyük.
James Mellaart 1967, Çatal Höyük: A Neolithic Town in Anatolia.
Clark Spencer Larsen et al. 2019, Bioarchaeology of Neolithic Çatalhöyük reveals fundamental transitions in health, mobility, and lifestyle in early farmers, PNAS.
